Ἐπιμνημόσυνος λόγος Μητροπολίτου Κυθήρων κ. Σεραφείμ ἐπί τῇ 50ῇ ἐπετείῳ ἀπό τῆς κοιμήσεως του Ἀρχιμ. π.Γερβασίου Παρασκευοπούλου

Ἐπιμνημόσυνος λόγος
ἐπί τῇ 50ῇ ἐπετείῳ ἀπό τῆς κοιμήσεως τοῦ ἀειμνήστου
Ἀρχιμ. π.Γερβασίου Παρασκευοπούλου

(Πάτρα 30/6/2014)

Σεβασμιώτατε ἅγιε Πατρῶν,
Σεβασμιώτατε ἅγιε Ὕδρας,
Ἅγιοι Πατέρες,
Ἀδελφοί μου Χριστιανοί,

Ἡ παροῦσα ἁγία καί εὐλογητή ἡμέρα, καθ' ἥν ἑορτάζομεν πανηγυρικῶς τήν Ἱεράν Σύναξιν τῶν Ἁγίων ἐνδόξων καί πανευφήμων 12 Ἀποστόλων, πληροῖ πνευματικῆς χαρᾶς καί εὐφροσύνης τάς ψυχάς καί τάς καρδίας ὁλοκλήρου τοῦ Ὀρθοδόξου Χριστεπωνύμου Πληρώματος.

Καί τοῦτο διότι οἱ Ἅγιοι Θεοφόροι, Χριστοκήρυκες, Πνευματέμφοροι καί Πνευματορρήτορες Ἀπόστολοι τοῦ Χριστοῦ εἶναι τά «καυχήματα, τά στηρίγματα καί τά ὑποδείγματα»[1] τῆς Ἁγίας μας Ἐκκλησίας, κατά τόν ἱερόν Ὑμνογράφον. Ὡς «λέοντες πῦρ πνέοντες»[2], μετά τήν ἁγίαν καί μεγάλην ἡμέραν τῆς ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ, ἔδραμον ἀνά τόν κόσμον καί ἔφθασαν εἰς τά πέρατα τῆς Οἰκουμένης. «Εἰς πᾶσαν τήν γῆν ἐξῆλθεν ὁ φθόγγος αὐτῶν καί εἰς τά πέρατα τῆς Οἰκουμένης τά ρήματα αὐτῶν»[3].

Ὡς «ἵπποι»[1] ἐτάραξαν τά λιμνάζοντα ὕδατα τῆς ἀθεΐας, τῆς ἀγνωσίας τοῦ Θεοῦ, τῆς ἀσεβείας καί τῆς εἰδωλολατρείας. Καί «τῷ ἀγκίστρῳ τοῦ λόγου»[2] καί τῆς Θείας Χάριτος εἵλκυσαν πρός τήν θεογνωσίαν καί τήν θεοσέβειαν ἐκ τοῦ βυθοῦ τῆς ἀγνοίας, τῆς πλάνης καί τῆς ἀπωλείας πλήθη συνανθρώπων τους.

Συνεχισταί τοῦ θείου ἀπολυτρωτικοῦ καί σωτηρίου ἔργου τοῦ Δομήτορος τῆς Ἁγίας μας Ἐκκλησίας Σωτῆρος Χριστοῦ, μετά τήν εἰς Οὐρανούς Ἁγίαν Του Ἀνάληψιν καί τήν ἐπιφοίτησιν καί κάθοδον ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Παναγίου Πνεύματος, οἱ θεῖοι Ἀπόστολοι «πορευθέντες ἐμαθήτευσαν πάντα τά ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτούς εἰς τό Ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, διδάσκοντες αὐτούς τηρεῖν πάντα ὅσα ἐνετείλατο αὐτοῖς (ὁ Θεάνθρωπος Κύριος)»[3].

Στοιχοῦντες δέ εἰς τήν Θείαν Διδασκαλίαν τοῦ Θείου Διδασκάλου αὐτῶν Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ κατέλιπον εἰς τήν Μίαν, Ἁγίαν, Καθολικήν καί Ἀποστολικήν Ἐκκλησίαν τήν Ἀποστολικήν Παράδοσιν, τήν Ἀποστολικήν Διδαχήν, τάς Ἀποστολικάς Διαταγάς, τούς Ἀποστολικούς Κανόνας, ἀποστάγματα ἅπαντα τῆς θείας σοφίας καί τοῦ φωτισμοῦ τοῦ Παναγίου Πνεύματος, τά ὁποῐα ἀπεθησαυρίσθησαν εἰς τά θεόπνευστα βιβλία τῆς Καινῆς Διαθήκης καί εἰς τά λοιπά ἱερά ἐκκλησιαστικά συγγράμματα καί ποδηγετοῦν τό Χριστεπώνυμον Ὀρθόδοξον Πλήρωμα, ἀφοῦ ἀποτελοῦν τήν ἀσφαλῆ καί ἀδιάψευστον πνευματικήν ἐγγύησιν διά τούς ὀρθοδόξους πιστούς. Καί ἡ Ἀποστολική διαδοχή, ἡ ὁποία φθάνει μέχρις ἡμῶν καί θά συνεχίζεται εἰς τό διηνεκές, τοῦ Κυρίου εὐδοκοῦντος κάι συνεργοῦντος, ἑνώνει τό σήμερα, μέ τήν χρυσῆ Ἀποστολική ἐποχή τῆς πυρφόρου Ἐκκλησίας τῆς Ἁγίας Πεντηκοστῆς, ὅτε οἱ πιστοί «ἦσαν προσκαρτεροῦντες τῇ διδαχῇ τῶν Ἀποστόλων καί τῇ κοινωνίᾳ καί τῇ κλάσει τοῦ ἄρτου καί ταῖς προσευχαῖς ... πολλά τε τέρατα καί σημεῖα διά τῶν Ἀποστόλων ἐγίνετο. Πάντες δέ οἱ πιστεύοντες ἦσαν ἐπί τό αὐτό καί εἶχον ἅπαντα κοινά ... καθ' ἡμέραν τε προσκαρτεροῦντες ὁμοθυμαδόν ἐν τῷ ἱερῷ, κλῶντές τε κατ' οἶκον ἄρτον, μετελάμβανον τροφῆς ἐν ἀγαλλιάσει καί ἀφελότητι καρδίας ... ὁ δέ Κύριος προσετίθει τούς σῳζομένους καθ' ἡμέραν τῇ Ἐκκλησίᾳ»[4].

 Αὐτῆς τῆς χρυσῆς καί μοναδικῆς ἐποχῆς τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ὅτε «ἡ καρδία καί ἡ ψυχή τοῦ πλήθους τῶν πιστευσάντων ἦν μία ... καί μεγάλῃ δυνάμει ἀπεδίδουν τό μαρτύριον οἱ Ἀπόστολοι τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ χάρις τε μεγάλη ἦν ἐπί πάντας αὐτούς ...»[5], αὐτῆς τῆς ἁγίας καί ἰσαγγέλου Ἀποστολικῆς ζωῆς καί ἐποχῆς θεῖος νοσταλγός καί διαπρύσιος ὁραματιστής καί κήρυξ ὑπῆρχε, κατά κοινήν ὁμολογίαν, ὁ μακαρίᾳ τῇ λήξει γενόμενος καί ἐν ἁγίοις ἀναπαυόμενος ἀπό 50ετίας πάντιμος καί πάνσεπτος ἀοίδιμος Γέρων π.Γερβάσιος Παρασκευόπουλος, ὁ μαθητής τοῦ Ἁγίου Νεκταρίου, Ἐπισκόπου Πενταπόλεως, Πνευματικός πατήρ, ποδηγέτης κάι διδάσκαλος ἡμῶν, τοῦ ὁποίου τήν ἀνακομιδήν τῶν τιμίων λειψάνων ἐτελέσαμε κατά τήν χθεσινήν ἡμέραν.

Καί ἀληθῶς ἐπληροῦτο καί ἐπάλλετο ἡ ἁγία του καρδία ἀπό τά ἔντονα βιώματα τῆς ἁγνῆς ἐν Χριστῷ πνευματικῆς ζωῆς καί τῆς ζώσης Θείας Λατρείας τῶν πιστῶν τῆς πρωτοχριστιανικῆς ἐποχῆς καί αὐτήν τήν ἁγία καί τρισμακαρία Ἁγιοπνευματική ἀτμόσφαιρα καί κατάστασι κατώρθωσε νά ἐπαναφέρῃ καθ' ὅλην τήν εὐλογημένη καί πολύκαρπη ἱερατική του διακονία στήν Ἁγιοσκέπαστη Ἀποστολική πόλι τῶν Πατρῶν. Μέ τήν ζωντανή καί εὐάρεστη εἰς τόν Κύριον Θεία Λατρεία. Μέ τίς τακτικές, τετράκις τῆς ἑβδομάδος γινόμενες ἐπί 25ετίαν, νυκτερινές Θεῖες Λειτουργίες ἀπό τίς 3 μετά τά μεσάνυκτα μέχρι τήν 7η πρωϊνή ὥρα. Μέ τήν πλούσια καί δυναμική κατά Θεόν πρωτοπορειακή στήν πόλι τοῦ Πρωτοκλήτου Κατηχητική του διακονία στά παιδιά καί τούς νέους τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, μέ τόν περίφημο ἐκεῖνο θούριο ὕμνο : «Ἄφετε τά παιδία ἔρχεσθαι πρός με ...»[6]. Μέ τή σοφή καί πεπνυμένη καθοδήγησι καί χειραγωγία μέσῳ τοῦ ἁγίου Μυστηρίου τῆς Μετανοίας καί Ἐξομολογήσεως καί τήν ἐν γένει ποιμαντική διακονία του πρός τά πνευματικά του τέκνα, μέ τό σύνθημα : «εἷς πρός ἕνα» καί τήν ἐξατομικευμένη ποιμαντική του μέριμνα. Μέ τίς ἀκοίμητες προσευχές του καί τήν ἀνύστακτη φροντίδα καί ἐπαγρύπνησί του δι' ὅλους καί δι' ὅλα.

Τόν ἀείμνηστο Γέροντα δέν εὐτύχησα νά γνωρίσω προσωπικά, ἀλλά τόν ἐγνώρισα ἐμμέσως, ἀπό τά ἐφηβικά μου ἀκόμη χρόνια, μέσῳ προσφιλῶν του καί καταξιωμένων πνευματικῶν τέκνων του (τά ὁποῖα μνημονεύω κατά τήν σειρά γνωριμίας μου μέ αὐτά).

 Πρῶτος μοῦ ὡμίλησε διά τόν ἁγιασμένο Γέροντα π.Γερβάσιο  ὁ ἀείμνηστος πλέον καί μαρτυρικός Ἱεράρχης Θεσσαλιώτιδος καί Φαναριοφερσάλων κυρός Κωνσταντῖνος, ὁ ὁποῖος στά νεανικά του χρόνια συνεδέθη πνευματικά μέ τόν ἀκαταπόνητο αὐτό πνευματικό Πατέρα τῶν Πατρῶν, ὅταν ἀκόμη φοιτοῦσε στό νυκτερινό Γυμνάσιο τῆς πόλεως αὐτῆς. Ὁ ἀοίδιμος Ἐπίσκοπος Κωνσταντῖνος, ὁ ὁποῖος ὤφειλε πολλά εἰς τόν σεπτόν Γέροντα καί ὁμιλοῦσε μέ βαθύτατο σεβασμό γι' αὐτόν, μέ ἔκειρε Μοναχόν καί μέ ἐχειροτόνησε εἰς Διάκονον.

Δεύτερος κατά σειράν, ἀπό τόν ὁποῖο ὄχι ἁπλῶς ἐπληροφορήθην διά τήν ἁγία προσωπικότητα τοῦ ἀειμνήστου π.Γερβασίου, ἀλλ' ἐδιδάχθην διά τήν ἱεροπρέπεια τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ αὐτοῦ ἀνδρός, τό λειτουργικό καί τελετουργικό του τάλαντο, τόν δυνατό διδακτικό καί προφητικό του λόγο, τήν «εὐσχημόνως καί κατά τάξιν»[7] τέλεσιν τῆς Θείας Λατρείας καί τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν, τήν εὐδόκιμη Κατήχησι καί διαπαιδαγώγησι τῶν νέων καί ἰδιαίτερα τῶν παιδιῶν τῆς σχολικῆς καί προσχολικῆς ἡλικίας καί κυρίως τήν μύησί τους εἰς τήν προσευχήν καί τήν λατρευτική κατά Θεόν ζωή, ἦταν ὁ πολυσέβαστος Γέροντάς μας μακαριστός Μητροπολίτης Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης κυρός Ἱερόθεος, τό ἐκλεκτόν γέννημα καί θρέμμα τῆς εὐάνδρου αὐτῆς πόλεως, ὁ ὁποῖος ἐπί 33ετίαν ὅλην ἐποίμανε θεοφιλῶς τήν Θεοστήρικτον Ἱεράν Μητρόπολιν Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης καί παρ' οὗ ἔλαβον τόν δεύτερον βαθμόν τῆς Ἱερωσύνης.

Ὁ ἀοίδιμος Ἱεράρχης Ἱερόθεος, ἐπιστήθιος μαθητής καί προσφιλέστατος πνευματικός υἱός, ἀπό τήν παιδική του ἡλικία, τοῦ Γέροντος π.Γερβασίου, ἐμυήθη λίαν ἐνωρίς καί ἐμυσταγωγήθη ὡς πιστό πνευματικό του τέκνο εἰς τήν μυστικήν κατά Θεόν ζωήν καί τήν ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ Θείαν Λατρείαν καί αὐτά τά οὐράνια βιώματα τά μετέδιδε εἰς τό φιλόχριστο ποίμνιό του.

Παράλληλα καί ταυτόχρονα στήν ἁγιοτόκο καί ἡρωοτόκο Ὕδρα συνεδέθην πνευματικά μέ τόν Ἡγούμενο τῆς Μονῆς μας Ἀρχιμανδρίτη π.Τιμόθεο Θανόπουλο καί τόν Ἀδελφό τῆς Μονῆς Μοναχό π.Βαρλαάμ, πού ἀμφότεροι διετέλεσαν πνευματικά τέκνα τοῦ π.Γερβασίου καί τόν ἐνεθυμοῦντο μέ βαθύτατη εὐγνωμοσύνη. Καί ὁ μέν σεβαστός π.Τιμόθεος ὁμιλοῦσε μέ θαυμασμό διά τήν πλήρη ἀφοσίωσι τοῦ π.Γερβασίου ἐν ὥρᾳ Θείας Λατρείας καί δή τῆς Θείας Λειτουργίας, καθ' ἥν παρέμενε ὄρθιος καί ἀμίλητος, προσηλωμένος καί μεταρσιωμένος μέχρι τέλους στή διακονία τοῦ φρικτοῦ Θυσιαστηρίου. Ὁ δέ σεβάσμιος Γέρων Μοναχός Βαρλαάμ, προελθών ἀπό τήν Ἱεράν Μονήν Δίβρης Ἠλείας συχνά ὁμιλοῦσε βαθυσεβάστως διά τό ἅγιο πρόσωπο τοῦ Γέροντος καί τό διορατικό καί προορατικό χάρισμα, πού διεπίστωνε εἰς αὐτόν.

Ἐξ ὅλων αὐτῶν ὁ ἀείμνηστος Μητροπολίτης Ὕδρας κυρός Ἱερόθεος προέβαλε συχνά καί περισσότερο, διά τε τοῦ λόγου καί τῆς κεχαριτωμένης γραφίδος του, τήν σπουδαία βιβλική καί Πατερική μορφή τοῦ ἁγίου Γέροντος.

Κατά τήν ἐπανέκδοσι τοῦ μνημειώδους λειτουργικοῦ ἔργου τοῦ π.Γερβασίου «Ἑρμηνευτική Ἐπιστασία ἐπί τῆς Θείας Λειτουργίας», ἔκδοσις πολύ βελτιωμένη καί ἐπηυξημένη, ἐκτός ἀπό τήν Εἰσαγωγή καί τά Σχόλια καί κρίσεις διά τό περισπούδαστο αὐτό ἔργο, ὁ μακαριστός ἅγιος Ὕδρας σέ «20 φωταυγεῖς παραγράφους» σκιαγραφεῖ τόν ἅγιο βίο καί τήν θεάρεστη πολιτεία τοῦ σεπτοῦ συγγραφέως καί πολυσεβάστου πνευματικοῦ του πατρός.

Ἄς μοῦ ἐπιτραπῆ νά παραθέσω ἐνδεικτικῶς ἀπό τό πεφωτισμένο αὐτό λειτουργικό σύγγραμμα σύντομο ἀπόσπασμα ἀπό τήν 14η φωταυγῆ παράγραφο, πού φέρει τόν τίτλο «Μέγιστον πνευματικόν κίνημα τοῦ 20οῦ αἰῶνος» καί τόν ὑπότιτλο «Μύστης καί μυσταγωγός».

«Ἐρράγη ἀληθῶς ἡ πέτρα τῆς ἐρήμου καί ἐθεσπίσθησαν ὑπό τοῦ νέου Ἐφημερίου αἱ νυκτεριναί Θεῖαι Λειτουργίαι εἰς τόν Ἱερόν Ναόν Ἁγίου Δημητρίου (Πατρῶν), ἀρχόμεναι τήν 3ην πρωϊνήν καί τερματιζόμεναι τήν 7ην π.μ. περίπου, τετράκις τῆς ἑβδομάδος : καθ' ἑκάστην Τετάρτην, Παρασκευήν, Σάββατον καί Κυριακήν. Πῶς νά χαρακτηρίσωμεν καί πῶς νά ἐκδιηγηθῶμεν τά περί τῶν λειτουργιῶν τούτων συναισθήματα καί βιώματα! Ἐπαναλαμβάνομεν τήν λιτήν ἔκφρασιν τοῦ Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης καί διευθύνοντος τότε τό ἐπιτροπικόν τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγίου Δημητρίου, Ἀνδρέου Παπαγεωργακοπούλου : «Μακάριοι, εὐτυχεῖς οἱ πιστοί οἱ ἀκολουθοῦντες τόν σεπτόν π. Γερβάσιον καί μετέχοντες εἰς τάς Ἱεράς Ἀκολουθίας τοῦ Ἁγίου Δημητρίου κατά τά ἔτη 1919 - 1928. Ἔζησαν στιγμάς καί ὥρας πνευματικῆς ἐξάρσεως ἀληθῶς συγκλονιστικάς».

Διετηρήθησαν αἱ Λειτουργίαι αὗται ἐπί 20ετίαν. Χιλιάδες οἱ πιστοί, οἱ ὁποῖοι τάς παρηκολούθησαν καί οἱ διατηροῦντες τά βιώματα τῆς συμμετοχῆς των ταύτης ὡς πολύτιμο θησαυρό μέχρι βαθέος γήρατος· οὐδέποτε ἐπανελήφθη τοιοῦτον τι, μέχρι τῶν ἡμερῶν μας τοὐλάχιστον. Ἐάν χαρακτηρίσωμεν τό γεγονός τῆς πόλεως τῶν Πατρῶν, τοῦ συγκροτοῦντος τό ἐκκλησίασμα τοῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου ἐπί εἰκοσιπενταετίαν, ὡς τό πλέον ζωηρόν καί ἀνακαινιστικόν χριστιανικόν κίνημα τοῦ 20οῦ αἰῶνος, οὐδόλως θά ὑπερβάλωμεν. Ἀποτελεῖ ὁμολογίαν ἱστορικῆς πραγματικότητος, μοναδικῆς καί συγκεκριμένης καθ' ἅπαντα τόν ὀρθόδοξον ἑλληνικόν χῶρον»[8].

Μέ τήν πλούσια αὐτή λατρευτική καί λειτουργική ζωή καί μέ τήν καλυτέραν προσέγγισιν καί ἐμβάθυνσιν εἰς τά λειτουργικά κείμενα ὁ ἀείμνηστος Γέροντας π. Γερβάσιος ἐπέτυχε μέ τήν χάριν τοῦ Θεοῦ τήν «ἀνανέωσιν τῆς λατρευτικῆς εὐσεβείας», τήν «ἀναζωπύρωσιν τῆς λειτουργικῆς εὐλαβείας» καί τήν «ἀναζωπύρωσιν τοῦ λατρευτικοῦ ζήλου καί ἀναγέννησιν τῆς ἀγάπης πρός τούς λειτουργικούς θησαυρούς»[9]. Καί δι' ὅλων αὐτῶν ἔγινε πρωτοπόρος τῆς ἀληθινῆς «λειτουργικῆς ἀναγεννήσεως»[10], τῆς καλῶς καί ὀρθοδόξως νοουμένης.

Σεβασμιώτατε ἅγιε Πατρῶν,

Σᾶς ὀφείλουμε χάριτας, διότι ἐκτελοῦντες κατά γράμμα τήν φιλάδελφον παράκλησιν καί ἐπιθυμίαν τοῦ ἀειμνήστου καί πολυφιλήτου Γέροντος ἡμῶν Ἐπισκόπου Ὕδρας κυροῦ Ἱεροθέου, ἀναφορικῶς πρός τήν ἐκ τοῦ τάφου ἀνακομιδήν τῶν τιμίων λειψάνων τοῦ π.Γερβασίου ἐτελέσατε τά πάντα ἐν σοφίᾳ καί καλά λίαν.

Ὁ λαός τοῦ Θεοῦ, τό φιλόχριστο ποίμνιό σας καί οἱ παρεπιδημοῦντες προσκυνηταί «ἠγαλλιασάμεθα καί εὐφράνθημεν»[11]. Τά εὐωδιάζοντα τίμια λείψανα τοῦ ἁγίου Πατρός, τά ὁποῖα ὑπεδέχθημεν μέ τά ἐπιφωνήματα «ἅγιος», «ἅγιος» ἀποτελοῦν μεγάλην εὐλογίαν καί «ὄλβον οὐράνιον» διά τήν Τοπικήν Ἐκκλησίαν καί τούς πιστούς.

Ὁ ἴδιος ὁ φιλόχριστος λαός, συνοδεύων τότε μέχρι τοῦ τάφου, τό σεπτόν λείψανον τοῦ ἁγίου Γέροντος ἐμαρτύρει διά τήν ἁγιότητά του καί τώρα ἔχει ἀποκτήσει τήν βεβαιότητα τῆς ἁγιωσύνης του.

 Κατακλείω τόν παρόντα πτωχόν λόγον μέ τήν πεποίθησιν ὅτι, ἀφ' ἑνός μέν ἡ προστασία τοῦ ἡγιασμένου Πατρός ἡμῶν Γερβασίου θά εἶναι τοῦ λοιποῦ πιό ἰσχυρά καί ἐμφανής πρός τήν πόλιν τοῦ Πρωτοκλήτου καί τήν Ἁγίαν μας Ἐκκλησίαν γενικώτερα μέ πληθύν χαρίτων καί εὐλογιῶν καί ἀφ' ἑτέρου ὁ ἀοίδιμος σεπτός Γέρων θά εὐφραίνεται καί θά εὐαρεστῆται μέ τήν παρουσία καί τήν ἐν γένει ποιμαντικήν δραστηριότητα τοῦ φιλοθέου, φιλαγίου καί Ὀρθοδόξου, ὀνόματι καί πράγματι, Ἀρκάδος τήν καταγωγήν, Πατρός καί Ποιμενάρχου τῶν Πατρῶν Χρυσοστόμου Ἀρχιερέως, οὗ πολλά καί εὐλογημένα εἴησαν τά ἔτη τῆς Ποιμαντορίας αὐτοῦ.

«Γερβάσιον μέλψωμεν οἱ πιστοί, Πατρέων ποιμένα, καί διδάσκαλον ἀγαθόν, προστάτην ἀπόρων, πεινώντων καί ἀνέργων, καί δοκιμαζομένων, πόνοις καί θλίψεσι».

† Ὁ Κυθήρων Σεραφείμ

 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Μηναῖον Ἰουνίου, ἔκδ. Ἀποστ. Διακονίας, Ἑσπερινός τῆς Συνάξεως τῶν Ἁγίων 12 Ἀποστόλων, σελ.297.
[2] Ἱερά Ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας μας.
[3] Ψαλμ. ιη', 5.
[1] Πρβλ. «Παρακλητική», ἔκδ. Ἀποστ. Διακονίας, ἦχος α', Πέμπτη πρωΐ, κάθισμα, σελ. 91-92.
[2] Παρακλητική, Ἦχος πλ. β', Πέμπτη πρωΐ, Κανών Ἁγ. Ἀποστόλων, ᾠδή ζ', τροπ. α', σελ. 672.
[3] Ματθ. κη' 19-20.
[4] Πραξ. β' 42-44, 46-47.
[5] Πραξ. δ' 32-33.
[6] Μαρκ. ι' 14.
[7] Α' Κορ. ιδ' 40.
[8] Ἀρχιμ. Γερβασίου Παρασκευοπούλου (†), Ἑρμηνευτική Ἐπιστασία ἐπί τῆς Θείας Λειτουργίας, ἔκδ. β', Πάτραι 2005, σελ. 75.
[9] Ἔνθ' ἀνωτ. Πρόλογος Ἰωάννου Φουντούλη, Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου, σελ. 21.
[10] Αὐτόθι.
[11] Ψαλμ. πθ' 14.